Choroba niedokrwienna serca – rola diety w zapobieganiu i leczeniu

Choroba niedokrwienna serca, znana też jako choroba wieńcowa, to schorzenie polegające na niedokrwieniu mięśnia sercowego wskutek zwężenia tętnic wieńcowych przez blaszki miażdżycowe. Blaszki te zbudowane są m.in. z cholesterolu odkładającego się w ścianach naczyń, co stopniowo je usztywnia i zwęża. W efekcie serce otrzymuje mniej natlenowanej krwi niż potrzebuje – początkowo głównie podczas wysiłku fizycznego. Objawia się to bólem lub uciskiem w klatce piersiowej (tzw. dławica piersiowa) przy większym wysiłku. Gdy jedna z tętnic wieńcowych zostanie nagle całkowicie zablokowana (na skutek pęknięcia blaszki miażdżycowej i powstania zakrzepu), dochodzi do zawału serca, czyli obumarcia fragmentu mięśnia sercowego z powodu braku dopływu krwi.

Choroba niedokrwienna serca jest jedną z głównych przyczyn zgonów zarówno w Polsce, jak i na świecie. Szacuje się, że choroby sercowo-naczyniowe (do których należy choroba wieńcowa i zawał) odpowiadały w 2019 roku za około 17,9 miliona zgonów na świecie (32% wszystkich zgonów); z tej liczby 85% stanowiły zawały serca i udary. Na szczęście większości chorób układu krążenia można zapobiegać poprzez odpowiedni styl życia – w tym rzucenie palenia, regularną aktywność fizyczną i zdrową dietę. W szczególności odżywianie odgrywa kluczową rolę zarówno w profilaktyce (zapobieganiu) choroby niedokrwiennej serca, jak i stanowi ważny element jej leczenia. Poniżej w przystępny sposób wyjaśniamy, jak dieta wpływa na rozwój choroby wieńcowej oraz jak należy się odżywiać, by chronić serce.

Przyczyny i czynniki ryzyka choroby wieńcowej

Główną przyczyną choroby niedokrwiennej serca jest miażdżyca tętnic wieńcowych. Do jej rozwoju przyczyniają się jednak różne czynniki ryzyka związane ze stylem życia i stanem zdrowia. Najważniejsze z nich to: niezdrowa, wysokotłuszczowa dieta, palenie tytoniu, nadciśnienie tętnicze, wysoki poziom cholesterolu, cukrzyca, otyłość, brak aktywności fizycznej, a także czynniki genetyczne. Wiele z tych czynników jest ze sobą powiązanych – np. nieprawidłowe odżywianie często prowadzi do nadwagi, podwyższonego poziomu cholesterolu LDL (tzw. “złego” cholesterolu) i nadciśnienia, które bezpośrednio przyspieszają powstawanie blaszek miażdżycowych w tętnicach. Diety bogate w tłuszcze nasycone (obecne m.in. w tłustym czerwonym mięsie, maśle, śmietanie, fast-foodach) podnoszą poziom LDL, a wysoki LDL to jeden z głównych sprawców odkładania się blaszki miażdżycowej. Nadmiar soli w posiłkach sprzyja z kolei rozwojowi nadciśnienia, a nadmiar cukru – otyłości i cukrzycy. Wszystkie te zaburzenia (wysoki cholesterol, ciśnienie, glukoza) tworzą środowisko, w którym miażdżyca postępuje szybciej.

Dobra wiadomość jest taka, że na większość wymienionych czynników ryzyka mamy wpływ poprzez zmianę stylu życia. Rezygnacja z palenia, zwiększenie aktywności fizycznej oraz poprawa nawyków żywieniowych realnie zmniejszają ryzyko chorób serca. Poniżej skupimy się na tym, jak zdrowa dieta może zapobiec “zatykaniu się” tętnic i chronić nasze serce.

Rola diety w zapobieganiu chorobie niedokrwiennej serca

Właściwa dieta potrafi znacząco obniżyć ryzyko rozwoju choroby wieńcowej. Według Światowej Organizacji Zdrowia, zmiana niekorzystnych nawyków – w tym ograniczenie soli w diecie oraz jedzenie większej ilości warzyw i owoców – zmniejsza ryzyko chorób sercowo-naczyniowych​. Badania naukowe potwierdzają, że osoby przestrzegające zdrowego modelu żywienia rzadziej zapadają na chorobę wieńcową. Na przykład tradycyjna dieta śródziemnomorska (obfitująca w warzywa, owoce, ryby, oliwę z oliwek i orzechy) wiąże się z istotnie niższą częstością zawałów serca i udarów mózgu. Analizy American Heart Association również wykazały, że zastąpienie w diecie tłuszczów nasyconych zdrowszymi tłuszczami roślinnymi (np. olejami roślinnymi zamiast masła) może obniżyć częstość incydentów sercowych nawet o około 30% – efekt porównywalny z działaniem leków statynowych obniżających cholesterol. Oznacza to, że już zmiana sposobu odżywiania może być potężnym narzędziem ochrony serca.

Jak zatem powinna wyglądać dieta korzystna dla układu krążenia? Eksperci podkreślają, że nie chodzi o krótkotrwałe “diety cud”, ale stałe nawyki żywieniowe. American Heart Association (AHA) zaleca model żywienia bogaty w produkty roślinne i jak najmniej przetworzony. Taka “dieta dla serca” powinna zawierać duże ilości warzyw i owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych, zdrowe źródła białka (przede wszystkim rośliny strączkowe, orzechy, ryby, chude mięso drobiowe, odtłuszczony nabiał) oraz nienasycone tłuszcze pochodzenia roślinnego (np. oliwa z oliwek, olej rzepakowy zamiast masła). Jednocześnie należy ograniczać produkty zawierające tłuszcze nasycone i trans (tłuste mięsa, wyroby typu fast food, smażone potrawy, margaryny utwardzone), a także nadmierną sól, cukier i żywność wysokoprzetworzoną. Taki sposób odżywiania pomaga utrzymać prawidłową masę ciała, poziom cholesterolu i ciśnienie krwi – czyli kluczowe parametry wpływające na ryzyko choroby wieńcowej.

Dieta jako element leczenia chorego serca

Zdrowa dieta jest równie ważna u osób, u których choroba niedokrwienna serca już się rozwinęła. Jeśli u pacjenta rozpoznano chorobę wieńcową lub przebył zawał, modyfikacja diety staje się jednym z filarów leczenia – obok farmakoterapii (leków) i rehabilitacji kardiologicznej. Zmiana nawyków żywieniowych może spowolnić postęp miażdżycy i zmniejszyć ryzyko kolejnych incydentów sercowych w przyszłości. W praktyce pacjentowi z chorobą niedokrwienną serca zaleca się stosowanie tych samych zasad, które opisano powyżej w profilaktyce – a więc diety kardioprotekcyjnej, zbliżonej do śródziemnomorskiej, bogatej w błonnik, warzywa, owoce i zdrowe tłuszcze, a ubogiej w tłuszcze zwierzęce, sól i cukry proste. Taki jadłospis pomaga obniżać poziom “złego” cholesterolu LDL oraz utrzymywać prawidłowe ciśnienie i wagę, co jest kluczowe u chorego z chorobą wieńcową. Często już samo zredukowanie wysokiego cholesterolu i nadciśnienia poprzez dietę i styl życia pozwala lekarzom ograniczyć dawki potrzebnych leków.

Warto podkreślić, że lekarze zawsze kładą nacisk na dietę u swoich pacjentów kardiologicznych. W zaleceniach dla osób po zawale czy z rozpoznaną chorobą wieńcową wskazuje się na konieczność istotnego obniżenia stężenia cholesterolu LDL (nawet o połowę względem wartości wyjściowych) oraz rygorystycznej kontroli ciśnienia – a bez zmiany diety osiągnięcie tych celów jest bardzo trudne, nawet pomimo stosowania leków. Dlatego każdy pacjent kardiologiczny powinien traktować dietę jako integralną część swojego leczenia. Twój kardiolog czy lekarz rodzinny z pewnością zaleci Ci modyfikację sposobu odżywiania, aby wspomóc działanie leków. Badania pokazują, że pacjenci z chorobą wieńcową, którzy przestrzegają zaleceń dietetycznych, mają lepsze rokowanie – rzadziej dochodzi u nich do kolejnych incydentów sercowych, a ich ogólny stan zdrowia ulega poprawie.

Praktyczne wskazówki żywieniowe dla zdrowego serca

Poniżej zebrano najważniejsze praktyczne zalecenia dietetyczne, które pomagają chronić serce. Wprowadzenie nawet kilku z nich na co dzień może znacząco poprawić profil lipidowy i ogólny stan układu krążenia:

• Warzywa i owoce: Staraj się jeść warzywa lub owoce do każdego posiłku. Celem minimum jest 5 porcji dziennie. Są one bogate w witaminy, minerały i antyoksydanty, a przy tym mają dużo błonnika i stosunkowo mało kalorii. Dieta obfitująca w warzywa i owoce pomaga obniżyć ciśnienie krwi oraz poziom cholesterolu, zmniejszając tym samym ryzyko miażdżycy.

• Produkty pełnoziarniste: Wybieraj pieczywo pełnoziarniste zamiast białego, brązowy ryż zamiast białego, makarony razowe, kasze (gryczaną, jęczmienną, owsianą) zamiast oczyszczonych zbóż. Pełnoziarniste produkty dostarczają więcej błonnika, który pomaga obniżać poziom “złego” cholesterolu LDL, a także dają na dłużej uczucie sytości (co ułatwia kontrolę wagi).

• Zdrowe źródła białka: Zamiast czerwonego mięsa (wołowina, wieprzowina) i tłustych wędlin częściej sięgaj po ryby morskie (bogate w omega-3), chude mięso drobiowe bez skóry, nasiona roślin strączkowych (fasola, soczewica, ciecierzyca) oraz orzechy. Rośliny strączkowe są świetnym zamiennikiem mięsa – dostarczają białka, błonnika i nie zawierają cholesterolu; regularne spożywanie roślin strączkowych obniża poziom LDL we krwi. Unikaj natomiast nadmiaru przetworzonego mięsa (takiego jak parówki, kiełbasy, bekon), które zawiera dużo nasyconego tłuszczu i soli.

• Zdrowe tłuszcze zamiast nasyconych: Całkowicie wyeliminuj tłuszcze trans obecne w margarynach utwardzanych i wyrobach cukierniczych typu sklepowe ciastka czy pączki – silnie podnoszą one cholesterol i są wyjątkowo szkodliwe dla serca. Ogranicz też tłuszcze nasycone – tłuste mięsa, smalec, masło, śmietanę, olej kokosowy. Zamiast nich używaj olejów roślinnych bogatych w tłuszcze nienasycone, np. oliwy z oliwek czy oleju rzepakowego, a do smarowania pieczywa wybieraj miękką margarynę roślinną wysokiej jakości. Pamiętaj, że tłuszcze nienasycone (roślinne) pomagają obniżyć poziom cholesterolu we krwi, podczas gdy nasycone (zwierzęce) – podnoszą go.

• Mniej soli: Ogranicz dosalanie potraw i nie przesadzaj z produktami bardzo słonymi (jak słone przekąski, żywność wędzona, zupy w proszku, dania typu instant). Nadmiar soli przyczynia się do nadciśnienia, które uszkadza naczynia krwionośne. WHO zaleca, by nie spożywać więcej niż 5 gramów soli dziennie (jedna płaska łyżeczka ze wszystkich źródeł). Spróbuj zastępować sól ziołami i innymi przyprawami dla polepszenia smaku potraw.

• Mniej cukru: Wysokie spożycie cukrów prostych sprzyja otyłości, stanom zapalnym i cukrzycy – a te stany zwiększają ryzyko chorób serca. Ogranicz słodycze, słodzone napoje, dosładzane jogurty, a także wyroby z białej mąki (biały chleb, drożdżówki itp.). Zamiast słodkich napojów gazowanych pij wodę (możesz dodać do niej cytrynę lub miętę dla smaku) albo niesłodzoną herbatę. Ochotę na “coś słodkiego” zaspokajaj owocami lub niewielką ilością orzechów.

• Kontrola kalorii i masy ciała: Utrzymuj prawidłową masę ciała poprzez zbilansowaną dietę adekwatną kalorycznie do Twojego zapotrzebowania. Nadwaga i otyłość zmuszają serce do cięższej pracy i sprzyjają nadciśnieniu oraz cukrzycy. Kontroluj wielkość porcji – nakładaj sobie umiarkowane porcje na talerz, unikaj dokładek i podjadania między posiłkami. Jedz regularnie, żeby zapobiegać napadom głodu, które często kończą się sięganiem po niezdrowe przekąski. Jeśli potrzebujesz, prowadź dzienniczek żywieniowy, by świadomie śledzić ile jesz. Pamiętaj, że powolna utrata masy ciała (ok. 0,5 kg na tydzień) poprzez zdrowe odżywianie i ruch jest najskuteczniejsza i najbezpieczniejsza dla serca.

Wsparcie dietetyka – inwestycja w zdrowie serca

Wprowadzenie zmian w odżywianiu bywa trudne, zwłaszcza gdy musimy zmodyfikować nawyki utrwalone przez lata. Choć ogólne zasady diety kardioprotekcyjnej są podobne dla wszystkich, każdy z nas jest inny – mamy różne upodobania, możliwości i dodatkowe problemy zdrowotne. Dlatego warto skorzystać z pomocy specjalisty, który pomoże przełożyć zalecenia na praktykę dopasowaną do Twoich potrzeb. Doświadczony dietetyk kliniczny, taki jak Michał Strużyk z Fitklinika.pl, to ekspert, do którego możesz się zwrócić po pomoc w zmianie nawyków żywieniowych. Taki specjalista ułoży dla Ciebie spersonalizowany plan żywieniowy, biorąc pod uwagę Twój stan zdrowia (np. współistniejącą cukrzycę, nadciśnienie), styl życia oraz preferencje kulinarne. Dzięki temu dieta będzie nie tylko zdrowa dla serca, ale też możliwa do utrzymania na dłuższą metę. Ponadto, pod okiem fachowca otrzymasz wsparcie i motywację – dietetyk nauczy Cię, jak dokonywać lepszych wyborów na co dzień, udzieli praktycznych wskazówek, a w razie trudności pomoże znaleźć rozwiązania.

Pamiętaj, że nie jesteś z tym sam – zmianę stylu życia warto realizować krok po kroku, a profesjonalna opieka może znacznie to ułatwić. Z pomocą wykwalifikowanego dietetyka łatwiej wytrwasz w postanowieniach, a zdrowe odżywianie stanie się integralną częścią Twojego życia. Dbając o dietę, dbasz o swoje serce – to inwestycja, która procentuje w postaci lepszego samopoczucia i dłuższego życia w zdrowiu.

Bibliografia

1. World Health Organization. Cardiovascular diseases (CVDs) – Fact Sheet. WHO, 2021​who.int​who.int.

2. World Health Organization. Cessation of tobacco use, reduction of salt in the diet, eating more fruit and vegetables… reduces the risk of cardiovascular disease. WHO, 2017​who.int.

3. American Heart Association. The American Heart Association Diet and Lifestyle Recommendations. heart.org, 2023​heart.org​heart.org.

4. Johnson RK et al. Dietary fats and cardiovascular disease: A presidential advisory from the AHA. Circulation, 2017. AHA News Release, Jun 15, 2017​heart.org​heart.org.

5. Martínez-González MA et al. The Mediterranean diet and cardiovascular health. Circ Res, 2019;124(5):779-798​pubmed.ncbi.nlm.nih.gov.